Przemoc w szkole – jak ją rozpoznać?

Co rozumieć pod pojęciem „przemoc rówieśnicza”?

Często spotykamy się z określeniami mobbing szkolny, agresja szkolna, przemoc rówieśnicza, nękanie psychiczne w szkole, przemoc w szkole, dręczenie – bullying. Konieczne zatem wydaje się doprecyzowanie znaczenia powyższych sformułowań.

Słowa „agresja” i „przemoc” pojawiają się w podobnych kontekstach oraz często używane są zamiennie. Jednak różnią się, jeżeli chodzi o typ zachowania. Agresja jest świadomym działaniem, którego celem jest wyrządzenie komuś szkody. Przemoc dodatkowo zakłada nierównowagę sił, zatem oprawca wykorzystuje swoją przewagę nad ofiarą.

Jeśli dziecko uderzy kolegę w obronie, zachowuje się agresywnie. Podobnie w przypadku bójki kolegów z klasy w trakcie przerwy, jeśli są porównywalnie silni oraz sprawni, nie mamy do czynienia z przemocą, a z zachowaniem agresywnym. Jeśli natomiast grupa chłopców niszczy rzeczy, wyśmiewa słabszego ucznia, który nie ma możliwości obronić się, mamy do czynienia z przemocą.

Czytaj więcej w temacie: Samotny powrót do domu ze szkoły - wyzwanie dla dziecka i rodzica

Nierównowaga sił strony agresywnej nad ofiarami przemocy może przybierać różne formy:

• przewagi liczebnej (np. grupa chłopców wyśmiewa koleżankę),
• przewagi fizycznej (np. uczeń VII klasy bije ucznia z III klasy),
• przewagi psychicznej (np. zdolności intelektualne, zdolności związane z umiejętnościami społecznymi),
• przewagi komunikatywności (np. obrażanie, wyśmiewanie na forum klasy nieśmiałego ucznia),
• przewagi o charakterze formalnym (np. relacja władzy – dyrektor ośmiesza ucznia w trakcie trwania apelu).

(Źródło: A. Komendant-Brodowska, „Agresja i przemoc szkolna. Raport o stanie badań”, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014)

Profesor norweski Dan Olweus – pionier w badaniach dotyczących przemocy rówieśniczej – zaznacza, że jedną z form agresji i przemocy szkolnej jest dręczenie – „bullying”. Zjawisko to wyróżnia się czasem trwania, dysproporcją między agresorem i ofiarą oraz nierzadko zaangażowaniem w proces całej grupy, np. klasy.

Czytaj więcej w temacie: Jak rozsądnie pomagać dziecku przy odrabianiu lekcji?

W krajach skandynawskich, które przodują w badaniach tego zjawiska, używany był pierwotnie termin „mobbing”. Obecnie w anglojęzycznej literaturze naukowej rozróżnia się dwa zjawiska: „bullying” oraz „mobbing”. Obydwa dotyczą nękania osoby relatywnie bezbronnej przez inną osobę lub grupę. Przy czym termin „bullying” odnosi się do zachowań w środowisku szkolnym, natomiast „mobbing” do zachowań w środowisku pracy.

Czytaj więcej w temacie: Jak pokonać dziecięcy strach przed pierwszym dzwonkiem?

Jak rozpoznać, że dziecko jest dręczone w szkole?

Bardzo rzadko dzieci udają się po pomoc dorosłych w sytuacjach przemocy. Barbara Doloroso, autorka bestselleru „The Bully, the Bullied, and the Bystander”, wymienia przyczyny milczenia nękanych ofiar. Dzieci nie informują rodziców i nauczycieli, ponieważ:

• wstydzą się, że są dręczone,
• boją się zemsty sprawców, pogorszenia sytuacji,
• myślą, że nikt im nie może pomóc, czują się bezradne,
• nie wierzą, że ktoś im może pomóc,
• dorośli mówili im, że dręczenie jest częścią okresu dojrzewania,
• boją się, że dorośli zlekceważą ich problem,
• nauczyły się w szkole, że „donoszenie” na rówieśników nie jest w porządku.

Dlatego tak ważna jest czujność na sygnały wskazujące, że dziecko jest ofiarą dręczenia. Badaczka z Irlandii O’Moore stworzyła listę niepokojących zachowań dla rodziców:

• dziecko wygląda na zdenerwowane i zaniepokojone oraz odmawia odpowiedzi na pytania, co się dzieje,
• skaleczenia i siniaki niewiadomego pochodzenia,
• uszkodzenia ubrania, książek, przyborów szkolnych,
• pogorszenie wyników w nauce,
• prośby o dodatkowe pieniądze,
• zaginięcia rzeczy osobistych, karnetu na obiad,
• niechęć do chodzenia do szkoły lub nasilenie się tej niechęci,
• wzrost liczby spóźnień do szkoły,
• zmiany nastroju i zachowania, przedłużający się obniżony nastrój,
• brak pewności siebie i zaniżona samoocena, nagły spadek samooceny,
• skargi na bóle głowy i brzucha, choroby,
• problemy ze snem,
• brak kontaktów z rówieśnikami poza szkołą.

Na sygnały w zachowaniu dzieci, które powinny zwiększyć czujność nauczycieli, wskazał profesor Dan Olweus:

• trudności z wypowiadaniem się na forum klasowym,
• wycofywanie się z aktywności, jąkanie, utrata pewności siebie,
• rezygnowanie z klasowych imprez i wyjazdów,
• samotne spędzanie przerw, niedopuszczanie przez grupę,
• spędzanie przerw w pobliżu dorosłego,
• brak dobrego przyjaciela w klasie,
• bycie wybieranym do drużyny w grach zespołowych jako jedno z ostatnich,
• widoczny smutek i przygnębienie, skłonność do płaczu,
• pogorszenie wyników w nauce.

Jak reagować?

Jeśli podejrzewasz, że dziecko jest ofiarą przemocy szkolnej, postaraj się porozmawiać z nim wprost. Może ono obawiać się rozmowy na ten temat, zatem niezwykle ważne jest zapewnienie go, że może mówić o wszystkim szczerze, bez groźby konsekwencji.

Rodzicu:

• rozmawiaj z dzieckiem, wysłuchaj uważnie (pozwól mu mówić swoim tempem, nie przerywaj, upewnij się, czy dobrze zrozumiałeś),
• zanotuj relacjonowane przez dziecko zdarzenia,
• zapewnij dziecko o swojej miłości oraz o tym, że jesteś po jego stronie,
• bądź pewny, że dziecko wie o twojej gotowości do pomocy,
• nie mów o słabościach dziecka – zamiast „No i co, stałeś tam i nic nie zrobiłeś?!” powiedz: „To musiało być dla ciebie trudne, dziękuję, ze mi o tym powiedziałeś”,
• wspieraj wiarę w siebie dziecka, doceń każdy wysiłek („Próbowałeś się bronić – wołałeś o pomoc, uciekałeś”, „Wstałeś i odszedłeś, brawo”, „Zrobiłeś to, co mogłeś w tamtej sytuacji”),
• pozwól na płacz, uszanuj jego lęk i bezradność („Wiem, że to trudne”, „Niełatwo jest się bronić", „To smutne”),
• nie bagatelizuj sprawy, działaj,
• posłuchaj, jak zdarzenie wyglądało z perspektywy dziecka, na poznanie perspektywy drugiej strony przyjdzie czas, zaufaj ocenie zdarzenia relacjonowanego przez twoje dziecko,
• nie zapewniaj dziecka o tajemnicy – zadaniem rodzica jest jego ochrona, zatem zamiast „Nikt się nie dowie”, „To zostanie między nami”, powiedz „Nie mogę pozwolić, żeby ktoś cię krzywdził”.

Rodzicu, nie zadręczaj się, dlaczego to spotkało twoje dziecko – przejdź do działania!

Czytaj więcej w temacie: Najczęstsze objawy, które świadczą o molestowaniu dziecka

Kroki mające na celu przeciwdziałanie agresji w szkole

Co robić, gdy wiesz, że dziecko doświadcza przemocy:

• zapisz wszystkie sytuacje, o których opowiada ci dziecko,
• skontaktuj się najpierw z wychowawcą klasy, porozmawiaj o zaistniałej sytuacji, zapisz ustalenia poczynione z wychowawcą, co zamierza zrobić, zadeklaruj swoją chęć współpracy,
• kontaktuj się regularnie z wychowawcą, monitoruj relacje dziecka o zmianie sytuacji,
• jeśli sytuacja się nie zmienia, umów się na rozmowę z dyrektorem placówki, przedstaw problem, podjęte działania – skuteczne oraz nieskuteczne, zapisz ustalenia,
• jeśli powyższe działania nadal nie przynoszą skutku, wystąp do organu sprawującego nadzór nad szkołą – Kuratorium Oświaty – z wnioskiem o zbadanie sprawy,
• ostatecznie wystąp do Rzecznika Praw Dziecka,
• w międzyczasie poszukaj specjalistów, którzy mogą pomóc twojemu dziecku, psychologa, pedagoga w szkole i/lub poza nią, organizacji pozarządowych, np. Komitet Ochrony Praw Dziecka,
• spróbuj skontaktować się z innymi rodzicami, aby sprawdzić, czy borykają się z podobnym problemem, działając razem, zwiększa się szansa na otrzymanie pomocy.

Katarzyna Kierzek, psycholog dziecięcy