Dostępność biologiczna w ujęciu dietetycznym i farmakologicznym

Co to jest biodostępność?

Dostępność biologiczna, czyli biodostępność, to jedno z podstawowych pojęć stosowanych w farmakologii i dietetyce. W pierwszym przypadku określa ona, jaka część substancji czynnej zawartej w leku i w jakim czasie zostanie uwolniona z danej jego postaci, wchłonie się i dotrze do miejsca działania. Największa biodostępność dotyczy leków podawanych dożylnie i wynosi aż 100%. Wiąże się to z faktem, że lek jest podawany bezpośrednio do układu krążenia. W przypadku innych postaci leków, np. doustnych tabletek czy czopków doodbytniczych, lek musi stopniowo wchłaniać się do układu krążenia, a ponadto część substancji czynnej jest metabolizowana i czasem dezaktywowana, m.in. w wątrobie (tzw. efekt pierwszego przejścia), co obniża biodostępność. Dostępność biologiczna jest miarą jakości danego leku.

Biodostępność w zakresie żywienia człowieka i dietetyki odnosi się do ilości i czasu wchłaniania przyswajalnych substancji odżywczych, które powstają w organizmie z przyjmowanego pokarmu.

Co wpływa na biodostępność?

Dostępność biologiczna zarówno substancji odżywczych, jak i leków jest uzależniona od stanu naszego organizmu i od spożywanego przez nas pokarmu. W pierwszej grupie można wymienić takie czynniki, jak wiek, płeć, a także stan zdrowia. Wiele chorób przewlekłych, takich jak niedoczynność czy nadczynność tarczycy, kory nadnerczy czy przewlekła choroba nerek, wpływa na metabolizm zarówno składników odżywczych, jak i leków, co z kolei zmienia biodostępność. Podobnie jest w przypadku ciężarnych czy matek karmiących piersią, u których biodostępność może być inna niż u pozostałych dorosłych kobiet. Także jednoczasowe przyjmowanie różnych substancji czy leków może ograniczać lub zwiększać wchłanianie innych.

Istnieje grupa substancji, które są znane jako te ograniczające wchłanianie składników odżywczych. Są to np. błonnik, kwas fitynowy (zawarty w zbożach, orzechach czy roślinach strączkowych) czy kwas szczawiowy (zawarty w szczawiu, szpinaku, orzechach, kawie, herbacie czy czekoladzie).

W przypadku leków na ich biodostępność wpływa przede wszystkim szybkość uwalniania się substancji leczniczej, czyli de facto postać leku, i – jak już wspomniano – przy podaniu dożylnym wynosi ona 100%. Tabletka czy czopek muszą się rozpuścić, skąd stopniowo uwalniana jest substancja czynna, więc wydłuża się okres pomiędzy podaniem leku a rozpoczęciem działania, czyli zmniejsza się biodostępność.

Biodostępność substancji odżywczych z pożywienia

Nasz organizm przyswaja większość mikro- i makroelementów z pożywienia. O ile ewentualne niedobory niektórych z nich łatwo uzupełnić dietą ze względu na wysoki stopień wchłanialności z przewodu pokarmowego, o tyle w przypadku innych jest to dużo trudniejsze. Do składników łatwo przyswajalnych należą np. sód, potas, chlor czy jod. Dużo gorzej wchłaniają się natomiast: żelazo, magnez czy chrom i nikiel. Jak zwiększyć biodostępność składników odżywczych? Po pierwsze, postawić na świeżą i nieprzetworzoną żywność! Największą ilość mikro- i makroelementów gotowych do przyswojenia zawierają warzywa i owoce. Dodatkowo w większości z nich nie ma substancji utrudniających wchłanianie. Często poruszanym zagadnieniem jest np. biodostępność kurkumy – przyjmuje się, że zwiększa się ją, spożywając kurkumę w towarzystwie czarnego pieprzu.

W tym miejscu nasuwa się pytanie, czy skoro aż tyle składników odżywczych wchłania się tak słabo z pożywienia, to czy warto przyjmować suplementy diety? Po pierwsze, taką decyzję należy zostawić lekarzowi, który ma możliwość zlecenia badań oceniających, czy u danego pacjenta faktycznie występuje niedobór danego mikro- czy makroelementu. Jeśli dana osoba nie cierpiała na niedobór składnika, a go suplementowała, łatwo wywołać u siebie przedawkowanie. Objawy są oczywiście uzależnione od rodzaju składnika odżywczego.

Biodostępność a biorównoważność

Z pojęciem dostępności biologicznej w ujęciu farmakologicznym nierozłącznie wiąże się określenie biorównoważność. Oznacza ona brak różnic w biodostępności dwóch różnych leków (np. produkowanych przez różne firmy farmaceutyczne), zawierających tę samą ilość określonej substancji czynnej, podanej w ten sam sposób w tej samej dawce. Biorównoważność wykorzystuje się przy porównywaniu leku oryginalnego z lekami generycznymi, czyli generykami. Są to leki odtwórcze, znane bardziej pod nazwą zamienników. Z reguły są one tańsze od leków oryginalnych, zawsze jednak muszą być biorównoważne.

Lek. Katarzyna Wiak